Στην Άνω Πόλη, στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Προφήτη Ηλία δεσπόζει ο ναός του Προφήτη Ηλία. Η σημερινή λατρεία του καθιερώθηκε μετά την απελευθέρωση και δε βασίζεται σε ιστορικά στοιχεία.
Έχει υποστηριχθεί η ταύτισή του είτε με το καθολικό της Νέας Μονής της Θεοτόκου, ίδρυμα του Μακαρίου Χούμνου, είτε με τη Μονή Ακαπνίου, συνδεδεμένη με τη δράση της δυναστείας των Παλαιολόγων. Από το εικονογραφικό πρόγραμ¬μα συνάγεται όχι ο ναός ήταν αφιερωμένος μάλλον στο Χριστό παρά στη Θεοτόκο.

Το κτίσμα συγκεράζει στοιχεία της αρχιτεκτονικής των παλαιολόγειων ναών της πόλης με γνωρίσματα των αγιορείτικων καθολικών. Πρόκειται για έναν τρίκογχο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με λιτή και περίστωο που απολήγει σε δύο παρεκκλήσια. Το σύνολο επιστέφουν επτά τρούλοι. Ο τύπος είναι μοναδικός για τη Θεσσαλονίκη. Το τρίκογχο σχήμα με τους δύο πλάγιους «χορούς» των ψαλτών, τα δύο «τυπικαριά» εκατέρωθεν της κόγχης του ιερού βήματος και ο ευρύχωρος νάρθηκας (λιτή) είναι χαρακτηριστικά της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής. Με την ποικιλία των όγκων και τις εναλλαγές των επιφανειών στην ανωδομή δημιουργείται μια μοναδική εντύπωση με κυρίαρχο το στοιχείο της ανάτασης. Σκάλα στο πάχος του νότιου τοίχου της λιτής οδηγεί στον επάνω όροφο, όπου διαμορφώνεται υπερώο. Το επιμελημένο πλινθοπερίκλειστο στην τοιχοποιία σε συνδυασμό με τον πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο προσδίδουν ζωγραφική όψη στο ναό.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος κάλυπτε εσωτερικά όλο το ναό. Σήμερα σώζονται αποσπασματικά σκηνές από το Βίο και τα θαύματα του Χριστού στη λιτή και μορφές αγίων στους χορούς, τα «τυπικαριά» και τα παρεκκλήσια της στοάς. Χρονολογείται μεταξύ των ετών 1360-1370 και αποτελεί την τελική φάση της παλαιολόγειας τέχνης. Ο έντονος ρεαλισμός και η εκφραστικότητά τους αισθητοποιούν την αγωνία και το φόβο για το αναπότρεπτο. Ξεχωρίζει η Βρεφοκτονία για το ρεαλισμό της και την ψυχογραφική αλήθεια των τρομαγμένων μορφών.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας ο ναός μετετράπη σε τζαμί λίγο μετά το 1430 και οι τοιχογραφίες επιχρίστηκαν με κονίαμα. Η επωνυμία Σεραϊλί τζαμί (= τζαμί του Παλατιού) που έλαβε, συνδέθηκε με τη λαϊκή παράδοση περί υπάρξεως βυζαντινού παλατιού στην περιοχή διότι πράγματι η θέα από το σημείο εκείνο ήταν υπέροχη. Το 1958-60 αφαιρέθηκαν τα αναλημματικά στοιχεία που προστέθηκαν επί Τουρκοκρατίας.